Kiedy dokonujemy odprawy przed rejsem samolotem, deklarujemy jednocześnie świadomość zasad dotyczących tego co wolno, a czego nie należy zabierać na pokład. Intuicyjnie wiemy, co może być zbyt niebezpieczne do przewozu i raczej nie próbowalibyśmy wnosić do samolotu butli z gazem czy żrących substancji. Nie oznacza to jednak, że samoloty (ale i też statki powietrzne bezzałogowe) nie wożą materiałów niebezpiecznych. Co więcej, fakt dopuszczalności umieszczenia na pokładzie często – znów – intuicyjnie niedopuszczalnych substancji jak kwasy czy izotopy promieniotwórcze może zaskakiwać, niemniej należy uspokoić, że całość procesu – choć obwarowana licznymi regulacjami, wymogami i zatwierdzeniami – odbywa się w sposób bezpieczny. Warto mieć świadomość o przewożeniu drogą powietrzną materiałów niebezpiecznych, szczególnie jeśli jest się przedsiębiorcą, naukowcem lub urzędnikiem pracującym na co dzień z takimi substancjami. Nigdy nie wiadomo, kiedy będzie trzeba je wysłać na odległość tysięcy kilometrów.
Punktem wyjścia do niniejszego tekstu powinno być wskazanie, że najważniejszym aktem prawnym regulującym przewóz tytułowych przedmiotów w prawie polskim, jest ustawa z dnia 5 sierpnia 2022 r. o transporcie materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną (Dz. U. poz. 1715). Jej najważniejsze fragmenty stanowić będą przedmiot artykułu, przy czym należy zaznaczyć, że przed podjęciem się przewozu tego rodzaju rzeczy należy zapoznać się z treścią wzmiankowanej regulacji. Istotnymi dla zagadnienia są również Załączniki 6 i 18 do tzw. Konwencji Chicagowskiej oraz Rozporządzenie Komisji (UE) nr 965/2012 z dnia 5 października 2012 r. ustanawiające wymagania techniczne i procedury administracyjne odnoszące się do operacji lotniczych zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 216/2008, które w przepisie CAT.GEN.MPA.200 ustanawia ogólną normę przewozu przedmiotowych materiałów na terenie Unii Europejskiej. Ważne są także tzw. Instrukcje techniczne dla bezpiecznego transportu materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną (ICAO Dok. 9284-AN/905), o których tekst ten będzie jeszcze traktował niżej.
Ustawa o transporcie materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną definiuje materiały niebezpieczne jako wyroby lub substancje, których właściwości mają potencjał stwarzania zagrożenia dla zdrowia, bezpieczeństwa, mienia lub dla środowiska naturalnego i są wskazane w tabeli 3-1 ICAO Dok. 9284, lub zostały sklasyfikowane zgodnie z nim. Warto zaznaczyć, że długość tej tabeli wynosi kilkadziesiąt stron maszynopisu, co uzasadnia ograniczenie do wskazania przykładowych materiałów tego rodzaju jak proch strzelniczy, większość baterii, paliwa, ładunki wybuchowe, farby, pierwiastki jak magnez, sód, siarka, zbiorniki z gazami, azbest… ale też perfumy wyprodukowane na łatwopalnej bazie. W tym miejscu należy bowiem zaznaczyć, że niektóre substancje są poczytywane za materiały niebezpieczne wymagające zachowania specjalnych procedur wtedy, kiedy ich ilość przekracza pewną wielkość fizyczną. Dla perfum – które zatem co do zasady są materiałami niebezpiecznymi – progową wartością jest 5 litrów w razie transportowania ich samolotem pasażerskim, a 60 litrów w przypadku maszyny cargo.
Ustawa wyróżnia też materiały niebezpieczne wysokiego ryzyka, tj. szczególny rodzaj materiałów, które mogą być użyte do popełnienia aktu bezprawnej ingerencji w lotnictwie cywilnym, która może prowadzić do poważnych konsekwencji. Mowa o nich w Części 1, Rozdziale 5 ICAO Dok. 9284.
W przedmiotowym akcie prawnym, ustawodawca wyróżnił spośród materiałów niebezpiecznych te, które mają charakter promieniotwórczy. Posiadają one właściwości radioaktywne, tj. emitują promieniowanie i stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i bezpieczeństwa środowiska, co wymaga zastosowania odpowiednich środków kontroli i przewozu. Są nimi substancje zawierające izotopy radioaktywne, o których z kolei w Części 2, Rozdziale ICAO Dok. 9284.
Warto dodać, że podobną definicję materiałów niebezpiecznych posiada powołane już Rozporządzenie 965/2012.
Przepisy tak krajowe, jak i unijne oraz międzynarodowe, posługują się pojęciami „właściwej władzy”, „władzy krajowej”, „odpowiedniej władzy w sprawach administracyjnych” etc. Należy przez nią rozumieć:
- Ministra Obrony Narodowej w razie wykonywania lotu cywilnym statkiem powietrznym na lotnisko użytku wojskowego,
- Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki – w odniesieniu do materiałów promieniotwórczych,
- Prezesa Urzędu Lotnictwa cywilnego w pozostałych przypadkach.
Transport materiałów niebezpiecznych może być realizowany jedynie przez operatora (np. linię lotniczą), który otrzymał odpowiednie uprawnienia, o których w Załączniku 6 do Konwencji Chicagowskiej. Podmiot jest jednak zwolniony z obowiązku sprostania temu wymogowi, o ile materiały niebezpieczne nie podlegają przepisom ICAO Dok. 9284, bądź jeśli przepisy Części 8 dokumentu jw. wprost dopuszczają ich przewóz przez pasażerów lub członków załogi statku powietrznego.
Operator, który został uprawniony do przewozu materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną obowiązany jest do uwzględniania wszelkich istotnych informacji związanych z takim transportem tak w stosowanej przez siebie i zatwierdzonej instrukcji operacyjnej, jak i w pozostałych wydawanych przez siebie instrukcjach, o ile ma to zastosowanie. Dokumenty te powinny być dostępne dla załóg oraz pozostałych pracowników, a także podwykonawców. Skoro o nich mowa – jeśli operator podzleca tego rodzaju przewóz podwykonawcy, wówczas na nim również ciążą obowiązki dotyczące bezpieczeństwa oraz wymogi formalne związane z uzyskaniem odpowiednich uprawnień. Jedynie w ten sposób można rzetelnie zapewnić bezpieczeństwo transportu materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną, zwiększyć prawdopodobieństwo stosowania procedur i minimalizować ryzyko dla ludzi, majątku i zwierząt.
Każda załoga statku powietrznego powinna mieć świadomość które i w jakich ilościach materiały niebezpieczne znajdują się na pokładzie. Jest to kluczowa informacja we wszystkich sytuacjach awaryjnych związanych z podniesionym ryzykiem uszkodzenia lub rozbicia statku powietrznego i niekontrolowanego wydostania się substancji do atmosfery lub gleby czy wody. Warto nadmienić, że w takich sytuacjach, poza pozostałym paliwem na pokładzie oraz liczbą żywych (sic!) osób znajdujących się na pokładzie, informacja o omawianych w artykule materiałach jest jedną z kluczowych do przekazania służbom ruchu lotniczego jeszcze przed lądowaniem. Pozwala ona zaplanować akcję ratowniczą i przygotować właściwy personel do akcji.
Operator lotniczy, który został uprawniony do transportu materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną obowiązany jest spełniać wymagania dotyczące cyklicznych szkoleń personelu zaangażowanego w transport oraz upewniać się, że dopuszcza do pracy jedynie uprawnione osoby.
Istnieją przypadki substancji, które mogą być przewożone jedynie w kabinie pasażerskiej, tj. w bagażu podręcznym. W razie zadeklarowania przewozu takiego materiału niebezpiecznego, powinna być zapewniona możliwość zabrania go na pokład. Niemniej, jeśli operator dysponuje statkami powietrznymi, które nie zapewniają miejsca w kabinie pasażerskiej na bagaż podręczny, powinien opracować specjalną procedurę, której założeniem jest zapewnienie, że materiały te nie będą przewożone w luku bagażowym. Taka procedura winna składać się z prawem przewidzianych kluczowych elementów, w tym metod i środków komunikowania pasażerom o konieczności zgłaszania materiałów niebezpiecznych. Operator powinien także określić sposoby identyfikacji tego rodzaju rzeczy i przewidzieć metody postępowania z nimi. Omawiana procedura musi również określać zasady współpracy z personelem lotniska przy załadunku i rozładunku statków powietrznych.
Przepisy przewidują też szereg praw i obowiązków u nadawcy materiału niebezpiecznego, który ma zostać przetransportowany drogą powietrzną. Nadawca – którym może być jedynie podmiot umieszczony w wykazie prowadzonym przez Prezesa Urzędu Lotnictwa Cywilnego –powinien m.in. przestrzegać zasad i wymagań związanych z nadawanymi przez siebie przedmiotami i upewnić się, że materiały te nie są – w danych okolicznościach – zabronione. Kluczowa będzie tu znajomość Części 1, Rozdziału 2 ICAO Dok. 9284, która zawiera stosowne wytyczne. Istotny jest także obowiązek uzyskania zatwierdzenia przewozu oraz sklasyfikowania materiałów jak przewidziano w Części 2. Ważnym krokiem będzie także przygotowanie rzeczy do transportu, tj. w szczególności odpowiednie zapakowanie ładunku. Nadawca powinien w tym zakresie trzymać się ściśle wytycznych zawartych w Części 1, Rozdziale 2 oraz w Części 3 i 4 ICAO Dok. 9284 dla opakowaniach pojedynczych oraz w Części 5, Rozdziale 1, jeśli chodzi o materiały umieszczone w opakowaniach zbiorczych. Ważne jest także umieszczenie odpowiednich oznakowani w języku angielskim oraz – w razie potrzeby lub istnienia osobnego wymogu w Części 3-6 dokumentu – w innych językach wymaganych przez państwo pochodzenia. Ważne jest również sporządzenie, wypełnienie i podpisanie odpowiedniego dokumentu przewozowego dla materiałów niebezpiecznych w języku angielskim oraz w innych językach, o ile – podobnie do powyższej regulacji – wymaga tego państwo pochodzenia.
Jak wzmiankowano wyżej – nie każdy może być nadawcą. Celem uzyskania tego uprawnienia, w przypadku terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, należy ukończyć szkolenie z wynikiem pozytywnym, przeprowadzone na zasadach określonych w art. 21 ust. 2 ustawy o przewozie materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną oraz spełniać wyszczególnione dla nadawcy wymogi w zakresie szkoleń, o których w ICAO Dok. 9284.
Ustawodawca przewiduje również instytucję wyznaczonego operatora pocztowego, który odpowiedzialny jest za transport przesyłek pocztowych zawierających opisywane materiały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Winien on przestrzegać szczegółowych procedur i wymagać prawem przepisanych, które obejmują m.in. sposoby zapewnienia monitoringu i kontrolowania materiałów umieszczonych w przesyłkach. Operator pocztowy jest obowiązany nie tylko do posiadania i realizowania stosownych procedur, ale również powinien szkolić personel, zgłaszać wypadki, zdarzenia i incydenty, a także określać sposoby przekazywania klientom informacji na temat ograniczeń i zakazów związanych z transportem materiałów niebezpiecznych. Operator powinien być gotowy do radzenia sobie z różnymi okolicznościami mogącymi wystąpić w zw. z określonymi rodzajami materiałów niebezpiecznych, co umożliwić ma stosowanie wymaganego prawem oznakowania przesyłek. Ponadto, informacje dotyczące transportu materiałów niebezpiecznych powinien operator umieścić w widocznym miejscu w punktach przyjmowania przesyłek pocztowych. Spełnianie wszystkich tych wyśrubowanych norm stwierdza Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego.
Osoby zorientowane w świecie bezzałogowych statków powietrznych (BSP) nie będą zaskoczone, że również i dronom zdarza się transportować materiały niebezpieczne. Tutaj jednak są one inaczej definiowane, tj. Rozporządzenie Wykonawcze Komisji (UE) 2019/947 z dnia 24 maja 2019 r. w sprawie przepisów i procedur dotyczących eksploatacji bezzałogowych statków powietrznych, wskazuje, że materiałami niebezpiecznymi są artykuły lub substancje, które w razie incydentu lub wypadku mogą stwarzać zagrożenie dla zdrowia, bezpieczeństwa, mienia lub środowiska, które to artykuły czy substancje BSP przenosi jako obciążenie użytkowe. Rozporządzenie określa przykładowy katalog takich materiałów wskazując w szczególności:
- materiały wybuchowe zagrożone wybuchem masowym, wybuchem lub rozrzutem, zagrożone małym wybuchem, poważnym pożarem, a także środki strzałowe oraz skrajnie niewrażliwe materiały wybuchowe,
- gazy, w tym te łatwopalne, niepalne, trujące, tlen, gaz stanowiący zagrożenie po inhalacji,
- ciecze łatwopalne, substancje zapalne, olej napędowy, benzynę,
- substancje stałe łatwopalne, samozapalne substancje stałe, niebezpieczne gdy są mokre,
- środki utleniające oraz nadtlenki organiczne,
- substancje toksyczne oraz zakaźne, tj. trucizny i substancje stanowiące zagrożenie biologiczne,
- substancje promieniotwórcze,
- substancje żrące.
Transport takich materiałów jest dopuszczalny jedynie w kategorii certyfikowanej, gdyż zaliczany jest do kategorii najpoważniejszych zagrożeń, które mogą wyniknąć z operacji BSP. Warto jednak zauważyć, że transport lub użycie w powietrzu tego rodzaju materiałów przez BSP może stanowić jedno z najistotniejszych zastosowań dronów w przyszłości, gdyż nie dość że taki środek transportu może być jednym z najszybszych w obrębie np. kompleksów fabrycznych, czy sieci infrastruktury krytycznej, to także może minimalizować ryzyko dla personelu biorącego udział w ewentualnym niebezpiecznym zdarzeniu. Regulacje te zatem są potrzebne i należy spodziewać się ich dalszego rozwoju i rozbudowy wraz z rośnięciem tej gałęzi rynku.
Podsumowując, transport materiałów niebezpiecznych drogą powietrzną jest ściśle regulowany, wymagający i zarezerwowany dla podmiotów spełniających wyśrubowane normy, dzięki czemu jest też w ogóle możliwy i relatywnie bezpieczny. Bez rzeczonych regulacji obrót gospodarczy, działalność naukowa czy przemysłowa, ale też i wiele spraw życia codziennego byłyby istotnie trudniejsze. Być może poziom bezpieczeństwa zostanie jeszcze dalej podniesiony, szczególnie w świetle coraz częstszego wyręczania załóg przez BSP od ponoszenia ryzyka przebywania na pokładzie wraz z tego rodzaju substancjami.
Artur Banach, radca prawny
