Odpowiedzialność karna użytkowników bezzałogowych statków powietrznych

1. Wstęp

Korzystanie z bezzałogowych statków powietrznych jak każda aktywność człowieka wiąże się z zagrożeniami. Mogą one mieć bardzo różną wagę, od spraw bardzo błahych, po naruszenia dóbr szczególnej wartości. System prawa na różne zagrożenia i naruszenia dóbr przez nie chronionych, różnie reaguje. Czasem wystarczającą reakcją na naruszenie prawa jest odpowiedzialność deliktowa z prawa cywilnego bądź dyscyplinarna z prawa administracyjnego. Zdarza się jednak, że normy prawa cywilnego i administracyjnego są niewystarczające i konieczne jest zastosowanie silniejszych środków.

Prawo karne to najsilniejszy prawny środek oddziaływania państwa na społeczeństwo, dlatego powinno być stosowane z wielką ostrożnością oraz rozwagą. Sankcje karne uderzają w najistotniejsze wartości, takie jak wolność i prawo do dysponowania swoim majątkiem. Stosowanie prawa karnego w demokratycznym państwie prawa wymaga mechanizmów pozwalających obiektywnie i precyzyjnie ustalić zakres odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego. Należy więc przybliżyć, jakie sankcje karne za naruszenie prawa mogą grozić użytkownikom dronów.

Pierwsza część artykułu została poświęcona ogólnym zasadom ustalania odpowiedzialności karnej. Druga część zawiera omówienie typów przestępstw lub wykroczeń z Prawa lotniczego i Kodeksu karnego. Przestępstwa wybrane do analizy, mogą być szczególnie istotne z punktu widzenie korzystających z bezzałogowych statków powietrznych.

2. Ogólne zasady określania odpowiedzialności karnej

Określenie odpowiedzialności karnej użytkowników dronów za naruszenia prawa, wymaga przynajmniej punktowego wyjaśnienia najważniejszych instytucji prawa karnego. Zasady będące podstawą do prawidłowego rozumienia szczegółowych przepisów karnych wynikają z części ogólnej Kodeksu karnego, czyli z art. 1 – 31 k.k.

Struktura przestępstwa

Do ustalenia zakresu odpowiedzialności karnej niezbędne jest stwierdzenie, kogo ta odpowiedzialność dotyczy. Polski prawodawca w przepisach Kodeksu karnego kieruje się zasadą indywidualnej odpowiedzialności sprawcy. Zasada ta ogranicza odpowiedzialność za czyn zabroniony (czyli przestępstwo) do osoby, która go wyrządziła. Za czyn uważa się uzewnętrznione, świadome zachowanie człowieka, które może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Konieczne do stwierdzenia popełnienia przestępstwa jest stwierdzenie, że czyn charakteryzuje się:

• bezprawnością – sprzecznością z porządkiem prawnym,
• karalnością – zachowanie człowieka musi odpowiadać konkretnemu typowi czynu zabronionego, opisanemu w przepisach karnych,
• karygodnością – zachowanie musi negatywnie wpływać na społeczeństwo w stopniu wyższym niż znikomy,
• zawinieniem – wina to zarzut w stronę sprawcy, że w czasie czynu, mógł postąpić zgodnie z nakazem prawa, a jednak nie zastosował się do niego.

Obiektywne przypisanie skutku

Przy przestępstwach, w których dokonanie czynu zależy od wystąpienia skutku – następstwa w świecie zewnętrznym, spowodowanego zachowaniem sprawcy – konieczne jest obiektywne przypisanie sprawcy powstania tego skutku. Polega na wykazaniu, że skutek, przed którym miała chronić norma prawna nastąpił w wyniku czynu sprawcy, a nie przez jakieś inne okoliczności lub w sposób obiektywnie niemożliwy do przewidzenia.

Strona podmiotowa

Określenie strony podmiotowej polega na wykazaniu stosunku psychicznego sprawcy do czynu, w czasie jego popełnienia. Podejście sprawcy do swojego zachowania, jest szczególnie ważne, ze względu na fakt, że przestępstwa – zbrodnie zawsze, występki wtedy, gdy przepis nie wskazuje inaczej – można popełnić tylko umyślnie. Inaczej sprawa wygląda z wykroczeniami, które z założenia można popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, o ile ustawa nie przewiduje umyślności. Przy czym zbrodnią, zgodnie z przepisami Kodeksy karnego jest czyn zagrożony karą nie krótszą niż 3 latu pozbawienia wolności lub karą surowszą, natomiast występkiem – czyn zagrożony karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności przekraczająca miesiąc.

Umyślność polega na tym, że sprawca chce lub godzi się na popełnienie czynu, który jest zabroniony. Warto tu powiedzieć, co oznacza pojęcie „godzenia się”, bo to konstrukcja typowo prawnicza i przez to może być niezrozumiała. Godzenie charakteryzuje się świadomością sprawcy dużego prawdopodobieństwa, że swoim zachowaniem popełnienia przestępstwo, ale nie robi nic, żeby temu zapobiec.

Nieumyślność, polegająca na niezachowaniu wymaganej w danej sytuacji ostrożności, dzieli się na świadomą i nieświadomą. Świadoma nieumyślność to sytuacja, gdy sprawca zdawał sobie sprawę, z możliwości popełnienia przestępstwa, ale określał je jako bardzo niskie. Nieświadoma nieumyślność to brak świadomości sprawcy konsekwencji swoich działań, w sytuacji, gdy obiektywnie mógł i powinien niebezpieczeństwo przewidzieć.

Należy też rozważyć sytuację, gdy sprawca nie był świadomy i obiektywnie nie mógł przewidzieć, że narusza reguły ostrożności. W podanym przypadku nie można przypisać sprawcy strony podmiotowej, co powoduje brak odpowiedzialności karnej.

Formy przestępstwa

Warto wspomnieć też o różnych formach popełnienia przestępstwa. Nie tylko dokonanie czynu zabronionego podlega karze. Jako szczególne formy popełnienia przestępstwa wyróżnia się przygotowanie i usiłowanie. Karalność przygotowania występuje tylko, gdy ustawa tak stanowi. Natomiast usiłowanie z zasady podlega karze.

Usiłowanie określa się jako bezpośrednie zmierzanie do dokonania czynu, które jednak nie następuje. Karniści wskazują, że usiłowanie następuje w chwili ostatniego momentu poprzedzającego dokonanie czynu. Zachowania przestępnego nie należy więc szukać bezpośrednio w tym, co sprawca chciał zrobić. Nie można karać za czyn, który się nie zrealizował, takie zachowanie byłoby w sprzeczności z zasadami prawa. Podstaw penalizacji usiłowania należy szukać w zamiarze sprawcy, kara jest reakcją na uzewnętrznienie chęci zrobienia „czegoś złego”, co przecież prawie się zrealizowało. Takie ujęcie usiłowania powoduje, konieczność zarzucenia sprawcy umyślności. Warto wspomnieć, że nie podlega karze osoba, która dobrowolnie odstąpiła od dokonania lub zapobiegła skutkowi, który stanowił znamię czynu zabronionego (tzw. czynny żal).

Inne rodzaje form popełnienia przestępstwa należy dostrzec w różnych możliwościach realizacji czynu zabronionego. Należy zwrócić uwagę na sytuacje, w których więcej niż jedna osoba bierze udział w przestępstwie. Dość oczywistą formą jest współsprawstwo, czyli zrealizowanie działania przestępnego w porozumieniu z inną osobą lub grupą osób. Są również inne możliwość, ponieważ istnieje jeszcze sprawstwo poleceniodawcze i kierownicze.

Sprawstwo poleceniodawcze opiera się na wykorzystaniu przez poleceniodawcę uzależnienia od siebie innej osoby i wydaniu jej polecenia, którego realizacja prowadzi do dokonania czynu karalnego. Natomiast forma sprawstwa kierowniczego charakteryzuje się bezpośrednim kierowaniem czynami sprawcy wykonawcy. Sprawca bezpośredni stanowi niejako narzędzie w rękach sprawcy kierującego, który dokładnie panuje nad sytuacją.

Ostatnią grupę form popełnienia przestępstwa stanowią podżeganie i pomocnictwo. Formy te trzeba rozpatrywać jako osobne typy przestępstw, dlatego że same w sobie stanowią czyn zabroniony. Zachęcanie i pomaganie w przestępstwie ma jednak złożoną strukturę, charakter tych czynności uzupełniają przepisy szczególne, zawsze zachęca się i pomaga do konkretnego przestępstwa.

Podżeganie cechuje się nakłanianiem drugiej osoby do popełnienia przestępstwa. Koniecznie trzeba wykazać zamiar bezpośredni, sprawca musi chcieć wzbudzić w potencjalnym sprawcy chęć zachowania, które spowoduje czyn zabroniony. Świadomość osoby popełniającej czyn zabroniony nie ma znaczenia. Należy podkreślić też, że nie można godzić się na podżeganie, albo podżegać nieumyślnie.

Pomocnictwo to obiektywne ułatwienie sprawcy dokonania przestępstwa, możliwe również w formie pomocy psychicznej (np. wsparcie mentalne). Do pomocnictwa niezbędny jest zamiar, nie jest ważne jaki – można więc chcieć, jak i godzić się na pomocnictwo; nie można pomóc sprawcy w sposób nieumyślny, ponieważ nieumyślność charakteryzuje się brakiem zamiaru.

Kontratypy

Sytuacja kontratypowa polega na wyłączeniu odpowiedzialności za czyn zabroniony z powodu okoliczności usprawiedliwiających zachowanie sprawcy. Istnieje wiele różnych kontratypów, do szczególnie ważnych można zaliczyć:

• Stan wyższej konieczności – działanie, którego celem jest uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego każdemu dobru chronionemu przez prawo. Stan wyższej konieczności jest subsydiarny co oznacza, że występuje tylko w sytuacji, gdy nie da się uniknąć niebezpieczeństwa w inny sposób, niż przez dokonanie czynu zabronionego. Trzeba też pamiętać, że dobro poświęcane powinno mieć wartość niższą od dobra ratowanego.
• Obronę konieczną – sytuacja, w której czyn zabroniony został popełniony do odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem.
• Ryzyko nowatorskie – działanie, w celu przeprowadzenie eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeśli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie. Jako niezbędną przesłankę należy też wskazać celowość i sposób przeprowadzenia eksperymentu, przy uwzględnieniu aktualnej wiedzy naukowej.

3. Wybrane typy czynów zabronionych

Przepisy szczególne, zawierają typy czynów zabronionych. Stanowią więc podstawę do egzekwowania odpowiedzialności karnej. O ile wcześniejsze akapity zakreśliły ogólne zasady odpowiedzialności, tak w części szczególnej Kodeksu karnego (oraz niektórych ustaw materialnoprawnych, np. Prawa lotniczego) odpowiedzialność się precyzuje poprzez wskazanie konkretnych zachowań i grożących za nie sankcji.

Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji

Rozdział XXI Kodeksu karnego, zawiera zbiór typów czynów zabronionych, które opisują zachowania godzące w bezpieczeństwo komunikacyjne. Drony podczas poruszania się w ruchu powietrznym stanowią część systemu komunikacji. Piloci bezzałogowców dopuszczający się naruszeń bezpieczeństwa w trakcie lotu z pewnością muszą liczyć się sankcjami przewidzianymi w omawianym rozdziale Kodeksu karnego.

Katastrofa

Przepis art. 173 § 1 k.k. stanowi: „Kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10”.

Takie ujęcie zachowania podlegającego karze, powoduje szeroki zakres możliwych sytuacji spełniających znamiona tego czynu zabronionego. Przez katastrofę należy rozumieć zdarzenie w komunikacji, sprowadzające konkretne, rozległe i dotkliwe skutki dla życia lub zdrowie wielu osób lub mienia wielkich rozmiarów. Niebezpieczeństwo to musi wynikać z naruszenia reguł postępowania. W orzecznictwie przyjmuje się, że „wiele osób” to przynajmniej 10 (czasami wskazuje się na 6), chodzi jednak o potencjalne, a nie rzeczywiste ofiary katastrofy. Mienie wielkich rozmiarów odnosi się do mienia, które jest zagrożone, nie do realnych strat spowodowanych katastrofą. Osoba sprowadzająca katastrofę nie musi brać udziału w ruchu komunikacyjnym. Zdecydowanie więc pilot drona poprzez sterowanie bezzałogowym statkiem, może spowodować katastrofę w ruchu lądowym lub morskim, np. poprzez niekontrolowane skierowanie drona na skrzyżowanie o dużym natężeniu ruchu.

Kara przewidziana za umyślne spowodowanie katastrofy wynosi od roku do 10 lat pozbawienia wolności. Odpowiedzialność za omawiany czyn spowodowany nieumyślnie, reguluje § 2 w art. 173 k.k. i przewiduje karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Jeśli jednak w wyniku sprowadzonej katastrofy dojdzie do śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka przewidziana kara mieści się w przedziale od 2 do 12 lat pozbawiania wolności.

W art. 174 k.k. spenalizowane zostało sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy w komunikacji. Niebezpieczeństwo musi być bezpośrednie i realne, nie może być abstrakcyjne. Sąd Najwyższy zauważa, że chodzi o wywołanie sytuacji, w której niezależnie od dalszych zachowań osoby, niebezpieczeństwo może przekształcić się w katastrofę. Przewidziana kara za umyślne sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy to od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. Nieumyślne zrealizowanie znamion omawianego czynu podlega karze pozbawienia wolności od miesiąca do 3 lat.

Wypadek

Pilot bezzałogowego statku powietrznego może poprzez naruszenie reguł bezpieczeństwa dokonać wypadku w komunikacji, który tak jak sprowadzenie katastrofy dotyczy wszystkich trzech środków poruszania się. Przepis artykułu 177 k.k. przewiduje odpowiedzialność za spowodowanie wypadku, w którym inna osoba odniosła uszczerbek na zdrowiu. Konieczne jest naruszenie przez sprawcę zasad bezpieczeństwa w ruchu, zatem wypadek można spowodować tylko nieumyślnie.

W § 1 powyżej wskazanego przepisu art. 177 k.k. przewidziano odpowiedzialność za spowodowanie takiego naruszenie ciała, którego skutki są odwracalne, jednak rozstrój zdrowia trwa dłużej niż 7 dni. Przewidziana kara w takim wypadku to od miesiąca do 3 lat pozbawienia wolności. Przepis art. 177 § 2 k.k. przewiduję karalność wypadku, którego następstwem jest śmierć człowieka lub spowodowanie trwałych i poważnych obrażeń ciała – możliwe jest wymierzanie kary od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności.

Prowadzenie „pod wpływem”

Przepis art. 178a k.k. odnosi się do prowadzenia pojazdów mechanicznych w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Powszechnie kojarzony z ruchem drogowym przepis dotyczy również sterowania bezzałogowymi statkami powietrznymi. Osoba w stanie nietrzeźwości, to taka, której zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu przekracza 0,5 promila. Środki odurzające należy rozumieć jako wszelkie używki wpływające na ośrodkowy układ nerwowy i znajdujące się na liście zakazanych przez prawo substancji. Pojazd mechaniczny to każdy pojazd poruszający się za pomocą własnego silnika. Prowadzeniem pojazdu jest każda czynność decydująca o ruchu, prędkości i kierunku prowadzonego urządzenia.

Przewidziana sankcja karna za prowadzenie pojazdów mechanicznych w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego to grzywna, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności od miesiąca do 2 lat.

Przestępstwa i wykroczenia przewidziane w Prawie lotniczym

Przepisy wprowadzające typy czynów zabronionych w większości są zawarte w Kodeksie karnym. Jednak część z nich – szczególnie wyspecjalizowanych i dotyczących konkretnych obszarów aktywności człowieka – znajduje się w ustawach regulujących konkretną gałąź prawa. Tak jest w przypadku prawa lotniczego, którego regulacje obejmują również bezzałogowe statki powietrzne. Rozdział XII Prawa lotniczego zawiera przepisy karne, zarówno przestępstwa, jak i wykroczenia odnoszące się dla lotnictwa cywilnego.

Brak wymaganych znaków i napisów

Art. 210 ust. 1 pkt. 2 Prawa lotniczego zawiera regulację: „Kto wykonuje lot statkiem powietrznym niemającym wymaganych znaków i napisów, podlega karze grzywny”. Zgodnie z tym przepisem wykonywanie lotu statkiem powietrznym, również bezzałogowym, bez wymaganych znaków i napisów podlega karze. Należy zauważyć, że jest to wykroczenie, więc można je popełnić umyślnie i nieumyślnie. Warto pamiętać o tym przepisie, pod kątem obowiązku umieszczenia na bezzałogowym statku powietrznym numeru operatora. Omawiane wykroczenie jest zagrożone karą grzywny, która może wynieść od 20 zł do 5 000 zł.

Wykonanie lotu niezdatnym statkiem

Użytkowanie statku powietrznego, który nie posiada wymaganej zdatności do lotów stanowi przestępstwo i jest spenalizowane w art. 211 ust. 1 pkt. 1 Prawa lotniczego. Pojęcie zdatności do lotów identyfikowane jest przede wszystkim w odniesieniu do statków powietrznych lotnictwa załogowego, jednakże także w zakresie bezzałogowców może mieć zastosowanie, w szczególności, jeżeli weźmie się pod uwagę przepisy dotyczące hałasu. Pamiętać należy, że mówiąc o wymaganej zdatności, konieczne są przepisy szczegółowo normujące zagadnienie. Przepisów regulujących zdatność dronów do lotów, można się doszukiwać w art. 55 rozporządzenia 2018/1139 i jego załączniku IX. Przestępstwo wykonania lotu niezdatnym statkiem powietrznym wymaga wykazania umyślności sprawcy. Kara przewidziana za naruszenie to grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności od miesiąca do roku.

Wykonywanie lotu bez licencji

Art. 211 ust. 1 pkt. 5 penalizuje pilotaż statkiem powietrznym bez wymaganej prawem licencji. Piloci bezzałogowych statków powietrznych, są zobowiązani do przejścia odpowiednich szkoleń i niekiedy otrzymania urzędowego potwierdzenia posiadania kwalifikacji. Brak wymaganych licencji stanowi tu znamię czynu zabronionego. Także to przestępstwo z punktu 5 cechuje się umyślnością sprawcy. Ustawowy wymiar kary to grzywna, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności od miesiąca do roku.

4. Podsumowanie

Użytkowanie dronów, mimo przeważających korzyści, niesie za sobą ryzyko naruszenia dóbr prawnie chronionych, a wiele możliwych naruszeń prawa niesie za sobą niebezpieczeństwo dla społeczeństwa. Co więcej, niektóre zachowania poważnie godzą w wartości wyjątkowo cenne, jak życie lub zdrowie. Prawo karne zostało ustanowione do ochrony tych szczególnie ważnych dóbr.

Użytkownicy bezzałogowych statków powietrznych podlegają odpowiedzialności karnej za spowodowane przez siebie naruszenia. Dron jak każdy inny przedmiot, może stać się narzędziem do – nawet nieumyślnego – zrealizowania czynu zabronionego. Reżim odpowiedzialności karnej niesie za sobą szczególnie dotkliwe sankcje. Warto znać zakres odziaływania norm karnych i mając je na uwadze, ze szczególną starannością dbać o przestrzeganie zasad ostrożności podczas używania bezzałogowych statków powietrznych.

---

dr Maciej Szmigiero, radca prawny

współpraca: Marcin Kata, student III roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

---